21 شهریور روز ملی سینمای ایران است و 120 سال و اندی از عمر سینمای ایران میگذرد. تاسیس اولین سینما در ایران تنها 5 سال پس از زمانی بود که مخترعین سینما، برادران لومیر اولين فيلم تاريخ ، «كارگران در حال خروج از كارخانه» را در 19 مارس 1895، فیلمبرداری کردند. بعد از آن ایران جزو اولین کشورهایی بود که صاحب سینما شد. مظفرالدین شاه قاجار در تابستان ۱۲۷۹ با همراهی ابراهیم‌خان عکاس‌باشی نخستین دوربین فیلمبرداری را وارد کشور کرد.

ایران خیلی زود صاحب یک سینماتوگراف شد که تا سال‌ها فیلم‌های آن کاریکاتوری و بهره‌مندی از آن فقط مختص دربار بود. زمان زیادی طول کشید تا مردم با این تکنولوژی آشنا و «سینما» به میان آنها بیاید و بلاخره پس از ۳۰ سال اولین فیلم سینمایی، در ایران ساخته شود.

اولین فیلم سینمایی ایران چه بود؟

اولین فیلم سینمای ایران یک فیلم صامت و سیاه و سفید به نام “آبی و رابی” به کارگردانی اوانس اوگانیانس بود. از او همچنین به عنوان اولین کارگردان ایران نیز یاد می‌شود. اوگانیانس یکی از جسورترین کارگردان‌های ایران به حساب می‌آید. او پس از موفقیت فیلم “آبی و رابی” دست به تجربیات بیشتری زد.

از نگاهی دیگر بسیاری از کارشناسان، فیلم “حاجی آقا آکتور سینما” را پدر سینمای هنری ایران می‌دانند. داستان فیلم، داستان مواجه شدن ایران با پدیده‌های مدرن است. داستانی که تا سال‌های بعد بارها و بارها تکرار شد.

این فیلم می‌تواند یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع تصویری ما از شهر در سال 1312 باشد. این فیلم تصاویر نابی از تهران آن زمان را به نمایش می‌گذارد. “حاجی آقا آکتور سینما” در دوره‌ای از تاریخ تهران ساخته شده است که شهر در حال تغییرات گسترده بود، از ساخت فضاهای اداری و دولتی تا تعریض خیابان‌ها و تخریب دروازه‌ها. به همین دلیل فیلم مهمی در جهت مستند نگاری تهران هم محسوب می‌شود.

دختر لر؛ اولین فیلم ناطق سینمای ایران

در سال 1312 یک گارگردان هندی به نام اردشیر ایرانی نخستین فیلم ناطق ایرانی با عنوان “دختر لُر” را در بمبئی ساخت. مردم آن را با نام “جعفر و گلنار” هم می‌شناختند. این فیلم به صورت سیاه و سفید فیلمبرداری شد و فیلمبرداری آن هفت ماه به طول انجامید. دختر لر در ۳۰ آبان ۱۳۱۲ در سینماهای دیده‌بان (مایاک سابق) و سپه در خیابان لاله‌زار به روی پرده رفت.

نکته جالب توجه اینکه تا آن زمان ایرانیان عمدتاً برای تماشای کمدی‌های کوتاه اروپایی و فیلم‌های انیمیشن سیاسی به سینما می‌رفتند. اما اکران دختر لر در سینماهای ایران موجب شکوفایی صنعت نوپای سینما در ایران شد.

صدیقه (روح انگیز) سامی نژاد، بازیگر «دختر لر» و اولین بازیگر زن سینمای ایران بود. سامی نژاد بعد از “دختر لر” به دلیل استقبال مردم در اکران عمومی، در فیلم “شیرین و فرهاد” سپنتا هم بازی کرد.

کار اصلی سامی نژاد پرستاری بود و می‌گویند خانواده‌اش به خاطر بازی در سینما به شدت از او انتقاد کردند. به خاطر همین موضوع مجبور شد دوره ای را در تنهایی بگذراند.

اهمیت سیاسی فیلم دختر لر

این فیلم به نوعی دارای اهمیت سیاسی است. زیرا زمانی را به تصویر می‌کشد که در آن ایران غرق در هرج و مرج ناشی از جنگ جهانی اول، بویژه پس از انقلاب کمونیستی ۱۹۱۷ روسیه بود.

فرار زوج فیلم به هند، تصویرگر تجربه مشترک بسیاری از مهاجران به هند در آن زمان است. بازگشت آن دو به ایران، به انقراض قاجاریان و تاسیس حکومت پهلوی توسط رضاشاه ارتباط داده شده است. بر پایه گفته‌ای از سپنتا، دیدگاه میهن‌پرستانه فیلم برای ایجاد حس غرور در ایرانیانی که در هند و ایران زندگی می‌کردند، بوده است.

اولین فیلم رنگی سینمای ایران

اولین فیلم رنگی ایرانی “گرداب” بود که در قطع 16 میلیمتر روی پرده سینما رفت و در زمان خود فروش خوبی هم داشت. گرداب در سال 1332 به کارگردانی و نویسندگی حسن خردمند ساخته و به نمایش عمومی درآمد.

این فیلم با یک دوربین اوریکون 16 میلی متری ساخت امریکا فیلمبرداری شد. این دوربین از سوی سیامک اعتمادی تهیه‌کننده سینما به گنجینه موزه سینما اهدا شده و هم‌اکنون در آنجا نگهداری می‌شود.

هوشنگ محبوبیان تهیه‌کننده این فیلم و ناصر ملک‌مطیعی و احمد قدکچیان بازیگران اصلی آن بودند. همچنین مدیریت فیلمبرداری آن را عنایت‌الله فمین برعهده داشت.

“گرداب” محصول استودیو پارس است و به‌دلیل نبود لابراتوار رنگی در ایران نگاتیوهای فیلم برای چاپ و ظهور به امریکا فرستاده شد. همچنین اولین فیلمبرداری از عوامل پشت صحنه در تاریخ سینمای ایران در این فیلم انجام شده است.

آغاز موج نو در سینما

طی یکی دو دهه بعد از ساخت اولین فیلمها، صنعت سینمای ایران با تحولانی روبرو شد. علی حاتمی در سال 1348 اولین فیلم سینمایی خود را با عنوان «حسن کچل» ساخت. این اولین فیلم موزیکال تاریخ سینمای ایران نیز به حساب می‌آید. بابک افشار، بابک اتابکی، اسفندیار منفردزاده از بازیگران این فیلم بودند. واروژان موسیقی متن این اثر را به همراهی تنبک نوازی بی‌نظیر امیر بیداریان‌نژاد خلق کرده است.

سال 1348 به عنوان نقطه عطفی در سینمای ایران شناخته میشود. در آن دو فیلم مهم دیگر با نام‌های «قیصر» و «گاو» به کارگردانی مسعود کیمیایی و داریوش مهرجویی نیز ساخته شدند. فیلم «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی از اولین فیلم‌های سینمای ایران است که در جشنواره‌های بین‌المللی حضوری درخشان داشت.

این فیلم که اولین حضور جهانی‌اش را در جشنواره فیلم ونیز تجربه کرد توانست جایزه فیپرشی را از آن خود کند. فیلم سینمایی «قیصر» به کارگردانی مسعود کیمیایی دهم دی ماه سال 1348 اکران و با استقبال خوبی مواجه شد. بسیاری از روشنفکرها، سینماگران، منتقدان و مخاطبان، فیلم «قیصر» را تحسین کردند.

این فیلم نیز در کنار «گاو» یکی از آغازگران موج نوی سینمای ایران به حساب می‌آید.

سینمای ایران پس از انقلاب

سینمای ایران بعد از پشت سر گذاشتن دهه 50 و ورود به دهه 60 به نوعی احیا شد. دهه‌ای که امروزه آمار دقیقی از وضعیت تولید و اکران فیلم‌ها در نیمه نخست آن در دسترس نیست. اما بنابر آمار رسمی ثبت شده در گزارش‌های سالانه سازمان سینمایی، در حد فاصل سال‌های ۶۴ تا ۶۹ مجموعاً ۷۰۸ فیلم روانه پرده سینماهای ایران شده است.

از این میزان تنها ۲۹۳ فیلم ایرانی بوده است. از این منظر می‌توان دهه ۶۰ را تنها دهه سینمای ایران در سال‌های پس از انقلاب دانست. آمار فیلم‌های ایرانی اکران‌شده در آن پایین‌تر از تعداد فیلم‌های خارجی روی پرده بودند.

پرفروش‌ترین فیلم ایرانی دهه ۶۰ فیلم «خواستگاری» به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده بوده که در سال ۶۸ بود. این فیلم توانست با مجموع فروش ۷۴ میلیون تومانی رکورددار فروش در یک دهه شود.

دهه ۷۰ دهه تثبیت جریان تولید در سینمای ایران بود. در این دهه ۹۶۳ فیلم به اکران درآمده که از این تعداد نزدیک به ۷۰۰ فیلم ایرانی بودند. از دهه ۸۰ به بعد نیز سیر صعودی آمار فیلم‌های ایرانی اکران‌شده از مرز ۹۰۰ فیلم عبور می‌کند.

بررسی کلی ۴ دهه سینمای ایران چه میگوید

سیر نزولی سینمای ایران طی سالهای اخیر نشان می‌دهد پارامترهای مهمی مانند استفاده از ویدئو و ماهواره از میانه دهه ۷۰، مهمتر از آن سهولت دسترسی به تولیدات جهانی با فراگیر شدن اینترنت در دهه ۸۰ و ۹۰ نقش مهمی در کاهش علاقه مخاطب به سینمای ایران داشته‌اند.

همچنین قدرت گرفتن شبکه نمایش خانگی و توزیع گسترده فیلم‌های سینمایی و امکان تماشای خانوادگی فیلم‌های روز در خانه نیز باعث شد حضور مخاطبان در سالن های سینما کمرنگ شود.

نتیجه‌گیری مباحث

سینمای ایران از ابتدا تاکنون با فرازونشیب‌های زیادی همراه بوده است. البته این تغییرات تنها منوط به سینمای ایران نمی‌شود بلکه کشورهای زیادی آن را تجربه کرده‌اند. شاید جدی‌ترین چالش سینمای ایران را بتوان سیاست‌گذاری و مدیریت کلان دانست. این چالش را میتوان در غفلت‌های کیفی و محتوایی به خوبی مشاهده کرد.

البته طی دوسال اخیر با وجود همه‌گیری بیماری کرونا و افزایش چالش‌ها، نگرانی‌هایی را برای اهالی سینما به وجود آورده است. امید داریم با گذر از بحران این بیماری، به زودی شاهد برگ و بار گرفتن دوباره صنعت سینما در کشورمان باشیم.

روز ملی سینما مبارک